Wat is stress?
Als we praten over stress, hebben we het feitelijk over fysiologische processen in ons lichaam. Het is een natuurlijke reactie op emotionele en fysieke prikkels/stressoren die we in het dagelijks leven ervaren en waarbij brein, zenuwstelsel, hormoon- en immuunsysteem betrokken zijn. Als we niet aan de gestelde eisen kunnen voldoen is er sprake van overmatige stress, zeker als dit langere tijd aanhoudt. Chronische stress en trauma zijn de meest hevige vormen van stress die we kunnen ervaren. Stress gerelateerde klachten, overspanning en burn-out zijn in mijn ogen gezonde reacties op een ongezonde hoeveelheid stress in het lichaam-brein systeem
Trauma gaat niet over datgene wat ons overkomen is, maar over wat er in ons lichaam, brein en zenuwstelsel gebeurt als een gevolg van de overweldigende ervaring. Het gaat dan over ervaringen waarbij we niet konden vechten of vluchten, we niet de steun hadden die nodig was om weer tot rust de komen en/of het lichaam de spanning niet los heeft kunnen laten. Dus ook afwezigheid van iets dat er wel had moeten zijn, zoals liefdevolle zorg en veilige verbinding met de ouder(s), kan zeer traumatiserend zijn en diepe sporen nalaten.
Trauma fragmenteert en verbreekt de verbinding, met het lichaam, het zelf, de mensen en de wereld om ons heen. Janina Fisher zegt hierover: “Het zenuwstelsel blijft gemobiliseerd voor gevaar en veroorzaakt ‘een levende erfenis van symptomen’. We herinneren trauma met onze gevoelens en ons lichaam” (bron: Flipover: De levende erfenis van trauma transformeren). Dit kan zich onder andere uitten in onbegrepen klachten (zonder aanwijsbare oorzaak), instinctieve defensieve reacties/responsen/patronen, een ontregeld AZS, aanhoudende pijn. We hebben voor ons herstel zowel ons lichaam als ons opmerkzame brein nodig. Het opmerkzame brein is het deel van ons brein dat verantwoordelijk is voor gewaarzijn van gedachten, emoties en sensaties
Stressoren komen van binnenuit of van buitenaf. Het verschilt per persoon of en in welke mate iets als stressvol wordt ervaren en hoe we daarop reageren. Prikkels van binnenuit hebben te maken met de persoon, zoals bijvoorbeeld ziekte, pijn, intense emoties of onwelkome gedachten. Stressoren van buitenaf worden veroorzaakt door dagelijkse gebeurtenissen zoals ruzie met een gezinslid, een langdurig hoge werkdruk, de zorg voor een zieke partner of financiële problemen. Ook kan het gebeuren dat we een heftige gebeurtenis meemaken zoals een ongeval of het verlies van een dierbare, wat ons systeem in één keer overweldigd. Tot slot zijn er mensen die chronische stress en trauma hebben ervaren in hun kindertijd (Adverce Childhood Experience/ACE), welke indien niet geheeld hun weerslag hebben op hoe het lichaam reageert op stress in het volwassen leven.
Als iemand (van jongs af aan) gewend is geraakt aan een hoog stressniveau kan ontspannen of de afwezigheid van spanning een gevoel van onrust of verveling veroorzaken en als iets om te vermijden. Bewegen richting ontspanning en het voelen van fysieke sensaties kan dan een uitdaging zijn.
Meest stressvolle ervaringen/gebeurtenissen
- dingen die nieuw zijn of onverwacht gebeuren
- ervaringen die als bedreigend worden ervaren voor onze identiteit of het overleven
- conflicten
- een gebrek aan: controle, informatie (onzekerheid) of sociale steun/verbinding
- onderdrukte emoties
- onbevredigde emotionele behoeften
Daar staat tegenover dat als we onze sensaties en emoties kunnen voelen en hanteren, zorg kunnen dragen voor onze behoeften, een gevoel van controle ervaren en kunnen handelen dit krachtige mechanismen zijn om een einde te maken aan de stressrespons. Het ervaren van veiligheid is hierbij van wezenlijk belang. Wat ons gevoel van veiligheid vergoot is niet alleen het hebben van een keuze, maar ook betekenis inzien van wat je doet, begrijpen wat er gebeurt en weten wat er van je verwacht wordt. Van groot belang is daarbij een gevoelde verbinding, met jezelf, de ander en de wereld om je heen.
Stress en het autonome zenuwstelsel (AZS)
Afhankelijk van hoe bepaalde delen van ons brein de prikkels interpreteren zal ons lichaam zich ontspannen, aanzetten om te handelen of als handelen niet mogelijk is, te bevriezen of verslappen. Ons autonome zenuwstelsel speelt hierin een belangrijke rol. Het regelt niet alleen de onbewuste processen in ons lichaam maar ook onze overleving- en stress respons. Op de pagina Coaching vanuit lichaamsbewustzijn ga hier uitgebreider in op dit onderwerp.
In het filmpje ‘Trauma and the nervous system, a polyvagal perspective’ wordt dit helder uitgelegd..
Het ervaren van spanning in al zijn gradaties en het meemaken van traumatische ervaringen horen bij het dagelijks leven. Het goede nieuws is dat ons systeem is toegerust hiermee om te gaan, zich aan te passen, hiervan te leren en te groeien. Dit systeem werkt echter alleen zolang we volledig herstellen van wat we hebben ervaren en ons zenuwstelsel weer terugkeert naar rust en veiligheid. Zo behouden en vergroten we onze veerkracht.
Onderstaande afbeelding geeft weer hoe ons systeem zich aanpast aan langdurige stress indien herstel uitblijft. Gelukkig is ons brein plastisch, wat betekent dat we door (herhaalde) nieuwe en helpende ervaringen/gedragingen kunnen bewegen richting heling en herstel.
Onze gezondheid komt in de knel als herstel onvolledig is of zelfs helemaal uitblijft. Als dit gebeurt is de kans groot dat we, vaak onbewust, in een staat van zijn terecht komen waarin we continu ‘aan’ of ‘uit’ staan of heen en weer bewegen tussen deze twee. In deze staten van zijn weten we niet meer hoe te ontspannen en maken we al snel minder verstandige keuzes in het omgaan met onze gevoelens/gedachten of fysieke sensaties. We kiezen dan eerder voor korte termijn oplossingen zoals negeren, dempen of onderdrukken. Of we laten ons opslokken door de waan van de dag zodat we ons niet meer gewaar zijn van de signalen die het lichaam geeft, van onze grenzen en behoeften. Daarbij komt dat we leven in een maatschappij die dit gedrag aanmoedigt en beloont. Dit alles zorgt op de lange termijn voor het ontstaan van klachten, die zich bij iedereen anders uitten. Klachten vertellen ons dat we het nodig hebben om te herstellen.