Wat is stress?
Als we praten over stress, hebben we het feitelijk over fysiologische processen in ons lichaam. Het is een natuurlijke reactie op prikkels/stressoren die we in het dagelijks leven ervaren en waarbij brein, zenuwstelsel, hormoon- en immuunsysteem betrokken zijn. Het belangrijkste doel van de stress respons is beweging:
- mobiliseren/in beweging brengen: hulp zoeken, vluchten, vechten
- immobiliseren/beweging beperken: bevriezen, verslappen/shutdown
- herstel: weer uit de stress respons bewegen
Richmond Heath: “our stress respons first and foremost is about generating movement. Not only from our bodies in space but also inside of us, our energie, blood flow, our life force”.
Chronische stress en trauma zijn de meest hevige vormen van stress die we kunnen ervaren. Stress gerelateerde klachten, overspanning en burn-out zijn in mijn ogen gezonde reacties op een ongezonde hoeveelheid stress in het lichaam-brein systeem. Het ‘ongezonde’ aspect gaat over het niet af (kunnen) maken van -of weer bewegen uit- de stressrespons richting rust en herstel.
Trauma gaat niet over datgene wat ons overkomen is, maar over wat er in ons lichaam, brein en zenuwstelsel gebeurt als gevolg van een overweldigende ervaring. Het gaat over ervaringen waarbij we niet konden vechten of vluchten, we niet de steun hadden die nodig was om weer tot rust de komen en/of het lichaam de spanning niet los heeft kunnen laten. Dus ook afwezigheid van iets dat er wel had moeten zijn, zoals liefdevolle zorg en veilige verbinding, kan zeer traumatiserend zijn en diepe sporen nalaten. Trauma fragmenteert en verbreekt de verbinding, met het lichaam, het zelf, de mensen en de wereld om ons heen. Janina Fisher zegt hierover: “Het zenuwstelsel blijft gemobiliseerd voor gevaar en veroorzaakt ‘een levende erfenis van symptomen’. We herinneren trauma met onze gevoelens en ons lichaam”. Deze erfenis kan iemand met zich meedragen nog lang nadat de feitelijke dreiging voorbij is en kan zich onder andere uiten in onbegrepen en aanhoudende klachten/pijn, instinctieve, defensieve reactie patronen en een chronisch ontregeld autonoom zenuwstelsel.
Meest stressvolle ervaringen
- dingen die nieuw zijn of onverwacht gebeuren
- ervaringen die als bedreigend worden ervaren voor onze identiteit of het overleven
- conflicten
- een gebrek aan controle en informatie
- een gebrek aan sociale steun/verbinding
- onderdrukte emoties
- onbevredigde emotionele behoeften
Daar staat tegenover dat het kunnen voelen, hanteren en uitten van emoties, het ervaren van steun, controle, keuzes kunnen maken en kunnen handelen krachtige manieren zijn om een einde te maken aan de stressrespons. Soms kan dit echter pas achteraf omdat het nodig en functioneel was om bijvoorbeeld onze emoties tijdelijk te ‘parkeren’ of omdat een hoge mate van activatie beroepsmatig gewenst en functioneel is, zoals bij eerste hulp medewerkers en militairen. Daarom is het essentieel om tijd en aandacht te besteden aan het reguleren en tot rust brengen van de stressrespons zodra de mogelijkheid zich voordoet, zodat we volledig kunnen herstellen. TRE kan hier een rol in spelen.
Als herstel onvolledig is of zelfs helemaal uitblijft is de kans groot dat we in patronen terecht komen van continu ‘aan’ of ‘uit’ staan of heen en weer bewegen tussen deze twee. Dat we niet meer weten hoe te ontspannen, minder verstandige keuzes maken in het omgaan met en het hanteren van onze gevoelens, gedachten, behoeften of fysieke sensaties, als we deze überhaupt nog voelen. We maken wellicht gebruik van korte termijn oplossingen om de opgebouwde spanning maar niet te hoeven voelen zoals vermijden, negeren, dempen of onderdrukken, onder- of over presteren. We leven in een maatschappij waarbij snelheid, tijdsdruk en een overmaat aan prikkels alom aanwezig zijn met de focus op presteren, denken, doen en doorzetten. Als de balans zoek raakt zorgt dit op de lange termijn voor het ontstaan van klachten, die zich bij iedereen anders uitten. Het lichaam trapt vroeg of laat op de rem en nodigt ons daarmee vaak uit om te vertragen en luisteren.
Onderstaande afbeelding geeft weer hoe ons systeem zich aanpast aan langdurige stress zonder volledig herstel.
Het autonome zenuwstelsel (AZS)
Afhankelijk van hoe bepaalde delen van ons brein de prikkels interpreteren zal ons lichaam zich ontspannen, aanzetten om te handelen door hulp/verbinding te zoeken, te vluchten of vechten of als handelen niet mogelijk is, te bevriezen of verslappen. Ons AZS speelt hierin een belangrijke rol. Het regelt niet alleen de onbewuste processen in ons lichaam maar ook onze overleving- en stress respons. Op de pagina Coaching vanuit lichaamsbewustzijn ga ik uitgebreider in op dit onderwerp.
In het filmpje ‘Trauma and the nervous system, a polyvagal perspective’ wordt dit helder uitgelegd..
Het goede nieuws
Het ervaren van spanning in al zijn gradaties en het meemaken van traumatische ervaringen horen bij het dagelijks leven. Zoals eerder naar voren kwam is ons systeem van nature toegerust hiermee om te gaan. Daarbij komt dat ons brein plastisch is, wat betekent dat we door (herhaalde) nieuwe ervaringen kunnen bewegen richting heling en herstel, ook als we terecht zijn gekomen, of chronisch verkeren, in een ontregelde staat van zijn.