Wat is stress?
Als we praten over stress, hebben we het feitelijk over fysiologische processen in ons lichaam. Het is een natuurlijke reactie op emotionele en fysieke prikkels/stressoren die we in het dagelijks leven ervaren en waarbij brein, zenuwstelsel, hormoon- en immuunsysteem betrokken zijn. Als we (ons lichaam-brein systeem) niet aan de gestelde eisen kunnen voldoen is er sprake van overmatige stress, zeker als dit langere tijd aanhoudt. Chronische stress en trauma zijn de meest hevige vormen van stress die we kunnen ervaren. Trauma gaat niet over datgene wat ons overkomen is, maar over wat er in ons lichaam, brein en zenuwstelsel gebeurt als een gevolg van de (overweldigende) ervaring. Het gaat dan over ervaringen waarbij we niet konden vechten of vluchten, we niet de steun hadden die nodig was om weer tot rust de komen en/of het lichaam de spanning niet los heeft kunnen laten. Dus ook afwezigheid van iets dat er wel had moeten zijn, zoals liefdevolle zorg en veilige verbinding met de ouder(s), kan zeer traumatiserend zijn en diepe sporen nalaten.
Stressoren komen van binnenuit of van buitenaf. Het verschilt per persoon of en in welke mate iets als stressvol wordt ervaren en hoe we daarop reageren. Prikkels van binnenuit hebben te maken met de persoon, zoals bijvoorbeeld ziekte, pijn, intense emoties of onwelkome gedachten. Stressoren van buitenaf worden veroorzaakt door dagelijkse gebeurtenissen zoals ruzie met een gezinslid. Het kan ook zijn dat we te lang of te vaak worden geconfronteerd met stressvolle situaties en ervaringen zoals een langdurig hoge werkdruk, de zorg voor een zieke partner of financiële problemen. Ook kan het gebeuren dat we een heftige (traumatische) gebeurtenis meemaken zoals een ongeval of het verlies van een dierbare, wat ons systeem in één keer overweldigd. Tot slot zijn er mensen die chronische stress en trauma hebben ervaren in hun kindertijd (ACE), welke indien niet geheeld onder andere hun weerslag hebben op hoe we reageren op stress in ons volwassen leven.
Als iemand (van jongs af aan) gewend is geraakt aan een hoog stressniveau kan ontspannen of de afwezigheid van stress een gevoel van onrust of verveling veroorzaken en als iets om te vermijden. Bewegen richting ontspanning en het voelen van fysieke sensaties kan dan een uitdaging zijn.
Welke ervaringen/gebeurtenissen doorgaans als meest stressvol worden ervaren
- dingen die nieuw zijn
- dingen die onverwacht gebeuren
- ervaringen die als bedreigend worden ervaren voor onze identiteit of het overleven
- conflicten
- een gebrek aan controle
- een gebrek aan informatie (onzekerheid)
- een gebrek aan sociale steun/verbinding
- onderdrukte emoties
- onbevredigde emotionele behoeften
Daar staat tegenover dat als we onze sensaties en emoties kunnen voelen en hanteren, zorgdragen voor onze behoeften, een gevoel van controle ervaren en kunnen handelen dit krachtige mechanismen zijn om een einde te maken aan de stressrespons. Het ervaren van veiligheid is hierbij van wezenlijk belang. Zoals beschreven in de Polyvagaal Theorie, waar ik nog uitgebreid op in zal gaan, zijn hierbij drie zaken noodzakelijk.
- Het hebben van een keuze
- Context; betekenis inzien van wat je doet/begrijpen wat er gebeurt/weten wat er van je verwacht wordt
- Verbinding; met jezelf, de ander, de wereld om je heen (gezien/gehoord worden)
Stress en het autonome zenuwstelsel (AZS)
Afhankelijk van hoe bepaalde delen van ons brein de prikkels interpreteren zal ons lichaam zich ontspannen (veilig) of aanzetten om te handelen (gevaar) of, als handelen niet mogelijk is, te bevriezen (levensbedreiging). Ons autonome zenuwstelsel speelt hierin een belangrijke rol. Het regelt niet alleen de onbewuste processen in ons lichaam maar ook onze overleving- en stress respons. In het Nederlands ondertitelde filmpje ‘Trauma and the nervous system, a polyvagal perspective’ onder aan deze pagina wordt dit helder uitgelegd..
Het ervaren van spanning in al zijn gradaties en het meemaken van traumatische ervaringen horen bij het dagelijks leven. Het goede nieuws is dat ons systeem is toegerust hiermee om te gaan, zich aan te passen, hiervan te leren en te groeien. Echter; dit systeem werkt alleen zolang we volledig herstellen van wat we hebben ervaren en ons zenuwstelsel weer terugkeert naar homeostase; een staat van sociale betrokkenheid, ontspanning, rust en veiligheid. Zo behouden we onze veerkracht.
Afbeelding 1 geeft weer hoe ons autonome zenuwstelsel zich aan kan passen volgens de Polyvagaal Theorie, ontwikkeld door Dr. Stephen Porges: www.stephenporges.com.

Afbeelding 2 geeft weer hoe ons systeem zich aanpast aan langdurige stress indien herstel uitblijft. Gelukkig is ons brein plastisch, wat betekent dat we door (herhaalde) nieuwe en helpende ervaringen/gedragingen kunnen bewegen richting heling en herstel.

Onze gezondheid komt in de knel als herstel onvolledig is of zelfs helemaal uitblijft. Als dit gebeurt is de kans groot dat we, vaak onbewust, in een staat van zijn terecht komen waarin we continu ‘aan’ of ‘uit’ staan of heen en weer bewegen tussen deze twee. In deze staten van zijn weten we niet meer hoe te ontspannen en maken we al snel minder verstandige keuzes in het omgaan met onze (vaak ongewenste) gevoelens/gedachten of fysieke sensaties. We kiezen dan eerder voor korte termijn oplossingen zoals negeren, dempen of onderdrukken. Of we laten ons opslokken door de waan van de dag zodat we ons niet meer gewaar zijn van de signalen die het lichaam geeft, van onze grenzen en behoeften. Daarbij komt dat we leven in een maatschappij die dit gedrag aanmoedigt en beloont. Dit alles zorgt op de lange termijn voor het ontstaan van klachten, die zich bij iedereen anders uitten. Klachten vertellen ons dat we het nodig hebben om te herstellen.
Wij mensen kunnen op veel verschillende manier bewegen richting een gevoel van kalmte, ontspanning en herstel. Sociale steun/verbinding is hierbij belangrijk, maar ook bijvoorbeeld zingen, muziek maken, lichaamsbeweging zoals dansen, wandelen, hardlopen en yoga. Daarbij kan de ademhaling, meditatie, mindfulness en buiten zijn in de natuur ons helpen kalmeren en te herstellen. En natuurlijk niet te vergeten TRE®.